ΜΠΕΤΤΥ
Συνέντευξη & Κείμενο: Μάνος Λαλόπουλος
Φωτογραφίες: Άγγελος Καλτσής
Η ιστορία της Μπέττυς Βακαλίδου είναι λίγο πολύ γνωστή. Γεννημένη αγόρι σε ένα χωριό της Αλεξανδρούπολης, ανακάλυψε από παιδική ηλικία την αγάπη της για τα αγόρια και ως αποτέλεσμα έζησε τη βία μέσα στην οικογένειά της, με τις συνεχείς κακοποιήσεις εις βάρος της από τον πατέρα και κάποια από τα αδέρφια της. Στα 14 της θα το σκάσει από το ασφυκτικό περιβάλλον του χωριού και θα καταλήξει μετά από ενδιάμεσες στάσεις στην Αθήνα, όπου θα βρει καταφύγιο. Στα 15 της ωστόσο, με εξουσιοδότηση από τον πατέρα της, ο μεγάλος αδερφός της θα την οδηγήσει στο αναμορφωτήριο για να "βάλει μυαλό για τον κακό δρόμο που πήρε και τους εξευτελισμούς που υπέστη εξαιτίας της η οικογένειά της". Αν προσπαθούσαμε να βρούμε σε αυτή την τόσο κλισέ φράση κάποιο ψύγμα αλήθειας με μια τόση δα δόση ειρωνίας, θα λέγαμε πως η Μπέττυ “εβάλε μυαλό” - όχι αυτό που θέλαν όμως οι δικοί της.
Θα "μπαρκάρει" λοιπόν για ένα ταξίδι, βρίσκοντας το θάρρος να χαρτογραφήσει εκ νέου τη ζωή της και κρατώντας για πυξίδα το αναφαίρετο δικαίωμα στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια.
ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΕ 8 ΣΚΗΝΕΣ
1.Μην κοιτάς πίσω!
Η Μπέττυ θα προσπαθήσει να υπερβεί την προφανώς δυσάρεστη εμπειρία του εγκλεισμού της στο αναμορφωτήριο. Θα ξεκινήσει να διαβάζει βιβλία κλασικής λογοτεχνίας ενώ θα πείσει τους υπεύθυνους να συνεχίσει το σχολείο. Όταν "αποφοιτήσει" από το αναμορφωτήριο, τρισύμισι χρόνια μετά, θα φύγει για την Αμερική. Όπως όλα τα παιδιά, έτσι και η Μπέττυ έχει όνειρα. Αλλά όπως και όλοι οι ανθρωποι που κρίνονται και κατακρίνονται για αυτό που είναι, μαθαίνει γρήγορα πως η ζωή είναι σκληρή. Μαθαίνει λοιπόν, να επιβιώνει...
«Δεν μου έχει χαριστεί τίποτα», μου λέει. «’Ο,τι κατάφερα, ή ό,τι μπορώ να πω πως τέλος πάντων κατάφερα, το κέρδισα. Δεν μου χαρίστηκε... Εγώ το κατάλαβα πολύ νωρίς... Και κατάλαβα πως πρέπει να μάθω να ελίσσομαι. Όταν γύρισα από την Αμερική, όπου έζησα πλένοντας πιάτα και σερβίροντας τραπέζια, ξεκίνησα να δουλεύω ως τραβεστί. Έβλεπα τότε - τα πρώτα δύο χρόνια τουλάχιστον - πως ήταν πολύ δύσκολο να κάνω αυτή τη δουλειά κι αισθανόμουν χαμένη. Μέσα σε αυτή τη κατάσταση αναζήτησα την οικογένειά μου. Τους αναζήτησα λοιπόν και μιλήσαμε στο τηλέφωνο. Αυτοί αρνήθηκαν και μάλιστα θυμάμαι πως μου είχαν απαγορέψει να ανέβω πιο πάνω από την Κομοτηνή. Αυτή ήταν και η οριστική ρήξη. Και ξέρεις κάτι... Είμαι πάντα τέτοιος χαρακτήρας. Δεν θα επιμείνω και δεν θα παρακαλέσω. Μου αρέσει ένας άντρας, ένα άλλο παράδειγμα φερειπείν. Θα του το δείξω. Αν με απορρίψει, δεν επιμένω. Και αυτό με έχει γλυτώσει από πολλά δεινά. Δηλαδή, να σου πω; Μια πόρνη ή μια τραβεστί... να το επεκτείνω... ένας gay ακόμη... γιατί να παρακαλάει; γιατί να σέρνεται; Για τους γκόμενους εννοώ ή και για τους γονείς. Εγώ ακολούθησα αυτό... Τους έδειξα δείγματα ότι θέλω επαφή μαζί τους, μου αρνήθηκαν... γιατί να επιμείνω;»
2.Φύσει-θέσει αγωνίστρια
Τη ρωτάω για τη ζωή των τραβεστί, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Αναφέρομαι και στο LGBT κίνημα και “πετάω” στη κουβέντα πως οι τραβεστί ήταν και μπροστά στα χαρακώματα στην περίφημη εξέγερση του Stonewall, που σηματοδότησε την αρχή του PRIDE κινήματος και των διεκδικήσεων της LGBT κοινότητας. Η ίδια η Μπέττυ άλλωστε υπήρξε και ένα από τα ιδρυτικά μέλη του ΑΚΟΕ(Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλόφιλων Ελλάδος).
Μου απαντάει: «Ξέρεις, ένας άνθρωπος που επιλέγει να μπει μόνος του στη "βιτρίνα", γίνεται ταυτόχρονα και αποδέκτης κάθε είδους λοιδωρίας από "πλούσιους και φτωχούς". Όταν βγαίνεις στο πεζοδρόμιο, είσαι εκτεθειμένος σε αυτό και σε κάθε κοροιδία και βία που υφίστασαι επειδή είσαι τραβεστί. Είναι αυτό το κλασικό που λέμε: "το βράδυ μας πηδάνε και το πρωι μας ξεφωνίζουν". Θα πρέπει να αμυνθείς, να επιβιώσεις. Ειδικά σε μια τόσο συντηρητική κοινωνία. Εγώ το λέω με κάθε ευκαιρία. Η ελληνική κοινωνία – συγκεκριμένα- είναι υποκριτική και συντηρητική. Για αυτό και πιστεύω πως πρέπει να ελισσόμαστε. ‘Οταν βλέπεις ντουβάρι απέναντι σου ή θα το γκρεμίσεις ή θα το παρακάμψεις. Θα πρέπει να μάθεις να ελίσσεσαι. Και το ‘χω ξαναπεί: είμαι υπέρ της βίας. Όταν έχεις εξαντλήσει κάθε περιθώριο… Όταν έχεις προσπαθήσει να μιλήσεις και να διεκδικήσεις το δίκιο σου και σε φιμώνουν. Ξέρεις, πιστεύω πως οι τραβεστί είμαστε λίγο σαν τα ημίαιμα, σαν τα κοπρόσκυλα, που οσφριζόμαστε - η πείρα μας έχει κάνει - ποιός μας πλησιάζει με καλή διάθεση και ποιός για να μας "πληγώσει”. Είναι μια κοινωνία , η οποία επειδή ακριβώς είναι πεταμένη στο περιθώριο και αντιμετωπίζει τέτοιο ρατσισμό, έχει εξ ανάγκης αναπτύξει μια τέτοια σοφία. Και όταν μυριζόνται αυτές τις καλές προθέσεις, δίνονται και αυτές και το αποτέλεσμα είναι καλό.»
3.Άλλοι καιροί! Ίδια ήθη!
Το 1980 γράφει το πρώτο της βιβλίο με το τίτλο Μπέττυ – μια αυτοβιογραφικη εξιστόρηση για τα παιδικά της χρόνια στο χωριό, τη φιλία της με την Παναγιώτα, τον “πούστη” του χωριού, την ενδοοικογενειακή βία, το αναμορφωτήριο, την Αμερική, το πεζοδρόμιο… Το Μπέττυ γίνεται best-seller, πουλώντας δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα. Ωστόσο κατηγορείται από την αστυνομία ως άσεμνο. Ο Ζαν Ζενέ ο οποίος βρισκόταν στην Ελλάδα εκείνη την εποχή και τον οποίον η Μπέττυ είχε γνωρίσει μέσω του Βελισσαρόπουλου -ενός από τους πρωτεργάτες του ΑΚΟΕ- στρέφεται στο πλευρό της. Ο Ζενέ απειλεί πως αν προχωρήσει αυτή η δίκη δεν θα επιτρέψει να παίζονται τα έργα του στο εθνικό θέατρο. Γράφει τρεις χειρόγραφες επιστολές υποστηρίζοντας τη Μπέττυ και κάνει αναφορά επίσης στο θέμα, στη συνέντευξη που δίνει στην Ελευθεροτυπία. Ωστόσο, η Μπέττυ και ο εκδοτικός οίκος (ΕΞΑΝΤΑΣ) καταδικάζονται.
30 χρόνια αργότερα, τα ήθη της εποχής λες και δεν άλλαξαν καθόλου - λες και δεν πέρασαν τρεις δεκαετίες - θα "προκληθούν" εκ νέου. Αυτή τη φορά επειδή η Μπέττυ θα είναι καλεσμένη στην απογευματινή εκπομπή Φώτης & Μαρία. Τή ρωτάω για αυτό.
«Ναι, η αρχική καταγγελία του ΕΣΡ, αναφερόταν και σε εμένα.», μου λέει. «Αναφερόταν στη σήμανση της εκπομπής, στις σκηνές από τη Στρέλλα και το σίριαλ του Παπακαλιάτη και συνέχιζε λέγοντας ότι παρότι είχα μια αξιοπρεπή παρουσία, αποτελώ κακό παράδειγμα για τα παιδιά που βλέπουν εκείνη την ώρα.»
Γρήγορα οι προστάτες του "ήθους μας" (μια λέξη της πιάτσας που σημαίνει προστάτης επίσης είναι η λέξη νταβατζής) θα ανακαλέσουν την αρχική τους απόφαση εν μέρει.
«Αυτό βέβαια συνέβη μετά από τις κινητοποιήσεις που έγιναν από διάφορους ανθρώπους, από τον ίδιο το Κούτρα και άλλους και από ομάδες που με υπερασπίστηκαν εμένα και κατ'επέκταση τη θέση μας , τη θέση των LGBT ατόμων εννοώ. Στη τελική απόφαση παραμένουν όλα τα υπόλοιπα, χωρίς να αναφέρονται σε εμένα καθόλου. Κουβέντα για εμένα… Βέβαια ο σταθμός χρεώθηκε ένα μεγάλο πρόστιμο.»
4.Η κόντρα με τον Ταχτσή
Δεν αποτελεί μυστικό. Υπήρχε μεγάλη κόντρα με τον Ταχτσή η οποία οδήγησε και στη περίφημη απαγωγή του, μια ιστορία που καταγράφει και η Μπέττυ στο "Πόσο πάει;"
Τη ρωτάω πώς ξεκίνησε.
«Από τότε που φτιάξαμε το ΑΚΟΕ, το '77. Ο Ταχτσής δεν θεωρούσε ώριμη την ελληνική κοινωνία για να κουβεντιάσει τα θέματα αυτά που παρέμεναν άλυτα (και που παραμένουν ακόμη…), ούτε τους ομοφυλόφιλους που συμμετείχαν στο ΑΚΟΕ… ούτε επίσης αποδεχόταν πως τραβεστί θα μπορούσαν να ηγούνται μιας τέτοιας κίνησης. Εγώ δεν ηγήθηκα κανενός. Απλώς μου δόθηκε ο λόγος και το εκμεταλλεύτηκα μιας και κανείς άλλος δεν ήθελε ή δεν τόλμαγε να μιλήσει. Τότε υπήρχε το θέμα του νόμου περί αφροδισίων. Ο Ταχτσής με επιστολές του σαμπόταρε το ΑΚΟΕ και απέτρεπε τον κόσμο να έρχεται στις συγκεντρώσεις μας.
Αυτό συνεχίστηκε και έγινε πια προσωπικό με την επιτυχία των βιβλίων μου. Δεν μπορούσε να διανοηθεί πως μια τραβεστί θα είχε αυτή την επιτυχία. Έλεγε τα βιβλία μου ρυπαρογραφήματα, σκουπίδια. Έβρίζε τον Ζενέ και ρωτούσε πώς με υπερασπίζεται και σε ποια γλώσσα τα έχει διαβάσει; (Τα βιβλία του τα είχε διαβάσει ο Βελισσαρόπουλος.) Και κοίτα τα κείμενα που εκδόθηκαν, μετά το θάνατό του. Έλεγαν φρικτά πράγματα για τις τραβεστί... πολύ άσχημα. Με αποκαλούσε εμένα ο Μπέττυς φερειπείν ή την Αλόμα, ο Αλόμας. Ήταν κακός άνθρωπος. Για αυτό κατέγραψα και την ιστορία της απαγωγής που συμπεριλήφθηκε στην επανέκδοση του "Πόσο πάει;" Και παραδέχθηκα πως εγώ ήμουν πίσω από αυτό και δεν το μετανιώνω, γιατί θεωρώ πως είναι σημαντικό όπως σου είπα να αγωνίζεσαι, να μην το βάζεις κάτω... ειδικά όταν έχεις προσπαθήσει και εξαντλήσει κάθε άλλη δυνατότητα.»
5.Η πένα, το τακούνι και το σανίδι
Δηλώνει ιερόδουλος και συγγραφέας. «Η καριέρα του ηθοποιού, πως προέκυψε;», ρωτάω.
«Δεν μπορώ να πω πως είμαι ηθοποιός», μου απαντά. «Μου δόθηκε η ευκαιρία να παίξω σε δύο καλές ταινίες όπως επίσης και στο θεατρικό "Πρόσωπα Φυσικά και Αλλόκοτα" που ανέβηκε το 1983, με τη Ντίνα Κώνστα. Και πήγα και σε φεστιβάλ για την βράβευση της τελευταίας ταινίας: στο Τελ Αβίβ και στο Βερολίνο… και σκεφτόμουν: “για φαντάσου ερχόμουν στο Βερολίνο ως gastarbeiter πόρνη και τώρα έρχομαι ως υποψήφια για βράβευση!” Αλλά, κοίτα… Γνωρίζω πως δεν είμαι ηθοποιός. Υπάρχουν τόσοι καλοί και αξιόλογοι και ως επι το πλείστον άνεργοι ηθοποιοί. Όχι, δεν θα έλεγα τον εαυτό μου ηθοποιό. Για την ακρίβεια, πόσοι τέτοιοι ρόλοι μπορούν να υπάρξουν που θα μπορούσα να παίξω; Είναι καμμένο χαρτί, το ξέρω... Ωστόσο, πραγματικά τους ευχαριστώ αυτούς τους ανθρώπους που πίστεψαν σε εμένα... τον Δημήτρη Σταύρακα για την ταινία που βασίστηκε στο βιβλίο μου, τον Γιάννη Διαμαντόπουλο για την συμμετοχή μου στο θεατρικό, τον Πάνο Κούτρα και τον Πάνο Ευαγγελίδη που γράψαν αυτό το ρόλο στη Στρέλλα για εμένα, όλους... Θυμάμαι όταν τελειώναμε τα γυρίσματα της Στρέλλας... Εγώ έπαιξα τις τελευταίες τρεις ημέρες των γυρισμάτων. Και όταν τελείωσαν τα γυρίσματα σε εκείνο το σπίτι, έγινε ένα πάρτυ. Όταν πήγα να ξεβαφτώ και γύρισα, μπαίνοντας στο δωμάτιο, σηκώθηκαν καμιά τριανταριά άνθρωποι και με χειροκρότησαν. Σηκώθηκαν όλοι όρθιοι και αισθάνθηκα λίγο Olympia Dukakis. Είναι εξαιρετικό. Συγκινήθηκα. Αυτός ο σεβασμός, αυτό το αίσθημα. Το εισπράττω. Και όπως το εισπράττω, έτσι πραγματικά κι εγώ θέλω να πιστεύω πως το δείχνω επίσης. Τρέφω μεγάλο σεβασμό σε όλους τους ανθρώπους που είχα την τύχη να συναντήσω. Στους διανοούμενους φερειπείν… όπως επίσης σέβομαι πολύ τους ομοφυλόφιλους και τις τραβεστί. Το θεωρώ αυτονόητο. Είναι ο κόσμος μου. Δεν μπορώ να τον απαρνηθώ. Θα ήμουν πολύ ανοήτη αν το έκανα αυτό. Αλίμονο μου. Νομίζω θα ήμουν πολύ δυστυχής αν αρνιόμουν το παρελθόν μου.»
6.Η Μινέλι
Με ρωτάει για το POSITIVE και για το Κέντρο Ζωής. Μου λέει: «Νιώθω ένα θαυμασμό για όλους τους ανθρώπους που προσπαθούν να κάνουν κάτι. Και δυστυχώς είναι μια χούφτα ανθρώπων. Ξέρεις, είχα κι εγώ μια τέτοια εμπειρία και μάλιστα σε χρόνια πολύ άγρια… το 1985, μόλις είχε εμφανιστεί το AIDS στην Ελλάδα. Μιλάω για τον κολλητό φίλο μου, που ήταν τραβεστί μόνο τα βράδια και αυτό ερασιτεχνικά. Είναι αυτός για τον οποίον έγραψα την πρώτη ιστορία στο "Πόσο πάει;"... που τον ονομάζω Μινέλι. Ταλαιπωρήθηκε πολύ. Ήταν το πέμπτο καταγεγραμμένο κρούσμα... Εκείνη την εποχή δε, δεν υπήρχε τίποτα... καμία δομή ούτε καν γνώση... πολύς φόβος... καμιά δημοσιότητα...(μετά από δύο χρόνια έγινε και η δημοσιοποίηση του θέματος με τον Billy Bo).
Επειδή δεν θέλαμε να το πιστέψουμε, τον πήρα και τον πήγα στο Παρίσι , στο ινστιτούτο Παστέρ όπου εκεί - γαλλικά δεν ήξερα και δεν ξέρω ακόμη- προσπαθούσα να συνεννοηθώ με τα αγγλικά που ήξερα... Αυτοί δεν ήθελαν να το ονομάσουν AIDS... Μου δώσαν να καταλάβω ότι έχει αναιμία... Και όταν γυρίσαμε τον πήγαινα σε διάφορα νοσοκομεία απ'όπου μας διώχναν και τελικά καταλήξαμε σε ένα νοσοκομείο στα Mελίσσια. Εκεί μας βρήκε κρεβάτι ο κύριος Παπουτσάκης, που ήταν υπεύθυνος του υγειονομικού όπου εξετάζονται οι πόρνες, φίλος του κύριου Παπαευαγγέλου που ήταν τότε, όπως γνωρίζετε, στο επίκεντρο αυτής της κατάστασης και με βοήθησε πολύ. Τέλος πάντων, στο νοσοκομείο αυτό βγάλαν και το τελικό πόρισμα... 'Εζησα μια συγκλονιστική στιγμή. Με φώναξαν και μου ανακοίνωσαν το αποτέλεσμα ενώ ο φίλος μου καθόταν στο σαλονάκι έξω. Αυτή ήταν η τελική επιβεβαίωση για ό,τι συνέβαινε.... Προσπάθησα να συγκρατήσω την ψυχραιμία μου και βγαίνοντας βλέπω τον φίλο μου, ο οποίος με περίμενε... Πρόσπάθησε να σηκωθεί στα πόδια του και πέφτοντας πάλι, μου λέει: "Το έχω τελικά." Ήταν το πέμπτο θύμα στην Ελλάδα... Στο σπίτι δε που έμενε, υπήρχαν φοβερά σημεία ρατσισμού... Από τους γείτονες... Οι κάποιες φορές που έπρεπε να καλέσουμε το ασθενοφόρο που ερχόταν κάθε φορά με μεγάλη δυσκολία -όλοι τους ντυμένοι με μάσκες και γάντια- τους έκαναν να υποψιαστούν ότι κάτι συμβαίνει. Το ανέφερα στον κύριο Παπαευαγγέλου ο οποίος ήρθε ο ίδιος να τον επισκεφτεί και με ανοιχτές πόρτες κάλεσε κάποιους από τους ενοίκους της πολυκατοικίας για να δουν πως δεν θα έπρεπε να φοβούνται.. Τον χαιρέτησε , τον άγγιξε.. Ο περίγυρος της πολυκατοικίας που λες... Φοβερό.»
Αυτό συνέβη το '85 και η Μινέλι έφυγε τελικά το '86.
Η Μπέττυ συνεχίζει: «Τον θυμάμαι... πάντα. Κοιμόμασταν μαζί. Πήγαινα στη δουλειά και όταν γυρνούσα του έλεγα: "άντε κάνε μου ένα φραπέ..." Αυτός αισθανόταν άσχημα και με ρωτούσε: "Δεν θέλεις να τον κάνεις μόνη σου;" και του απαντούσα, "όχι δα, από τα χέρακια σου, τον θέλω”. Ξέρεις κάτι; Όποτε τρώω φασολάκια φρέσκα, πάντα θέλω να τα τρώω με γραβιέρα. Είναι κάτι που μου έχει μείνει από αυτόν. Ναι, τον θυμάμαι πάντα.»
Η Μπέττυ είναι εμφανώς συγκινημένη.
7."Η Μπέττυ δεν μπόρεσε ποτέ να τελειώσει τη μέση εκπαίδευση..."
Τη ρωτάω για τη ζωή της. Πώς νιώθει σήμερα, κοιτώντας πίσω σε αυτά που έχει ζήσει.
«Είμαι πολύ ευχαριστημένη», μου απαντάει. «Δεν έχω μετανιώσει για τίποτα. Ίσως και να μετάνιωσα για ένα πράγμα μόνο που το ‘χω ξαναπεί... Θα ήθελα να είχα προσπαθήσει να σπουδάσω. Όχι γιατί αισθάνομαι μειονεκτικά αλλά γιατί ήταν όνειρό μου από παιδί. Και πάντα επιθυμούσα την "γνώση". Από την άλλη με καταλαγιάζει η σκέψη: "Πόσο μπορούσα να το πολεμήσω;"
Στο αναμορφωτήριο, με άφησε ο μαθηματικός μεταξεταστέο στα μαθηματικά και δεν με πέρασε μετά, παρότι έκανα φροντιστήριο γιατί ήμουν σκράπας στα μαθηματικά και παρότι τον πιάσαν οι κοινωνικοί λειτουργοί για να μου δώσει μια ευκαιρία επειδή ήμουν στην πέμπτη τάξη (δευτέρα λυκείου δηλαδη). Αυτός, ανένδοτος. Τον βρήκα κάποια στιγμή αργότερα στις τουαλέτες τις Ομόνοιας. Ήταν κρυπτοομοφυλόφιλος... Ωστόσο, το λέω ακόμη... Έπρεπε να το προσπαθήσω πιο πολύ...»
Και τί θα ήθελε να είχε σπουδάσει;
«Δικηγόρος», μου απαντά με σιγουριά. «Ίσως ακολουθούσα και τον δικαστικό κλάδο.»
8.Ένα finale μπορεί να είναι μια αρχή
Όπως μαζεύουμε τη συνέντευξη μου λέει... «Ξέρεις, το χειμώνα θα ξεκινήσω να γράφω και το νέο μου βιβλίο.»
«Νομίζω είναι κάτι που περιμένουμε όλοι», ανταποκρίνομαι. «Το θέμα του;»
«Θα είναι αυτοβιογραφικό, όπως το Μπέττυ, και το πιάνω χρονικά από την επόμενη ημέρα που εκδόθηκε κι εγώ έτρεχα στους δρόμους, Σόλωνος και Μασσαλίας, για να το δω στις βιτρίνες και τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Έχω ήδη κάνει το σκελετό και έχω πολλές ιδέες. Aπλώς πρέπει να τις βάλω κάτω. Ωστόσο, έχω βρει την αρχή. Θέλεις να την ακούσεις; Είναι από ένα τραγούδι του Χατζιδάκι..»
Σκύβει προς το μέρος μου και χαμηλόφωνα τραγουδάει:
"Πού το πάνε το παιδί; χελιδόνι σε κλουβί...
Πού το πάνε το παιδί; και κανείς δεν το έχει δει..."
«Αρχίζει με αυτούς τους στίχους και την εικόνα του φορείου στη κλινική στην Καζαμπλάνκα όπως με πάνε για την εγχείρηση. Με φλάσμπακ και εναλλαγές...»
Λαβράκι! Μπέττυ, σε ευχαριστώ από την καρδιά μου για αυτή την κουβέντα.
Εις το επανιδείν και καλοτάξιδο!
INFO
Βιβλία
Μπέττυ, ταξιδιώτης της ψυχής μου. Εκδόσεις Τυπωθήτω, 2007.
Πόσο πάει; η απαγωγή του Κώστα Ταχτσή. Εκδόσεις Πολύχρωμος Πλανήτης, 2009.
Ταινίες
Μπέττυ, σκην. Δημήτρης Σταύρακας. Ελλάδα, 1979. Διάρκεια 33’.
Βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο της Μπ. Βακαλίδου. Το DVD της ταινίας υπάρχει στην επανέκδοση του Μπέττυ από τις εκδόσεις Τυπωθήτω.
Στρέλλα,σκην. Πάνος Κούτρας. Σενάριο. Π. Κούτρας & Π. Ευαγγελίδης. Ελλάδα, 2009. Διάρκεια 113’
